ماه رمضان
رمضان چیست؟
رمَضان یا رَمَضانُ المُبارَک نهمین ماه قمری که روزه در آن بر مسلمانان، واجب است. عبادت و روزه‌داری در ماه رمضان بخشی از هویت مسلمانان در جهان امروز است. در برخی روایات، رمضان از اسماء خداوند شمرده شده است. در روایات، فضائل متعددی برای ماه رمضان گفته شده است. این ماه، ماه میهمانی خدا، ماه رحمت و مغفرت و برکت و بهار قرآن است. براساس احادیث، در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و درهای جهنم بسته می‌شود. شب قدر که نزول قرآن در آن شب بود، در این ماه قرار دارد. برخی دیگر از کتاب‌های آسمانی همچون تورات و انجیل نیز در این ماه نازل شده است.
رمضان، تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. این ماه، نزد مسلمانان احترام و جایگاه ویژه‌ای دارد و مسلمانان به عبادت در آن اهتمام ویژه‌ای دارند. در منابع دعایی، اعمال و عبادت‌های مختلفی برای این ماه نقل شده است. از مهم‌ترین اعمال این ماه، تلاوت قرآن، اِحیای شبهای قدر، دعا، نماز، استغفار، افطاری‌دادن و کمک به نیازمندان است. از وقایع مهم این ماه، نزول قرآن در شب قدر و شهادت حضرت علی (ع)، نخستین امام شیعیان، در بیست و یکم ماه است. امام حسن مجتبی (ع) نیز در پانزدهم این ماه سال سوم قمری متولد شده است.
در جوامع اسلامی، آداب و رسوم گوناگونی همچون مهمانی‌ها و مراسمات جمعی، نظافت مساجد و اماکن مذهبی، مراسم آشتی‌کنان، مراسم کلوخ‌اندازان، پخت انواع شیرینی‌ها و غذاها برای ماه رمضان شکل گرفته است. «رَمَضان» در لغت به معنای شدت گرمای خورشید است. ولی در منابع روایی، رمضان از اسماء خداوند شمرده شده است. ماه رمضان، نهمین ماه قمری است که گرفتن روزه در آن بر عموم مسلمانان واجب است
قرآن کریم و برخی از کتاب‌های آسمانی همچون صحف ابراهیم، انجیل و تورات و زبور در این ماه بر پیامبران نازل شده‌اند.
واژه رمضان یک بار در قرآن ذکر شده و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده است.
«رمضان» در لغت از «رمضاء» به معناى شدت حرارت گرفته شده و به معناى سوزانیدن است. چون در این ماه گناهان انسان بخشیده مىشود، به این ماه مبارک رمضان گفتهاند. پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: «انما سمى الرمضان لانه یرمض الذنوب؛ ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را مىسوزاند.» رمضان نام یکى از ماههاى قمرى و تنها ماه قمرى است که نامش در قرآن آمده است و یکى از چهار ماهى است که خداوند متعال جنگ را در آن حرام کرده است. (مگر جنبه دفاع داشته باشد.) در این ماه کتابهاى آسمانى قرآن کریم، انجیل، تورات، صحف و زبور نازل شده است.
این ماه در روایات اسلامى ماه خدا و میهمانى امت پیامبر اکرم(ص) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت کرامت و مهربانى پذیرایى مىکند؛ پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: «ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان، ماه امت من است، هر کس همه این ماه را روزه بگیرد بر خدا واجب است که همه گناهانش را ببخشد، بقیه عمرش را تضمین کند و او را از تشنگى و عطش دردناک روز قیامت امان دهد.»
این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژهاى برخوردار و ماه سلوک روحى آنان است و مؤمنان با مقدمهسازى و فراهم کردن زمینههاى معنوى در ماههاى رجب و شعبان هر سال خود را براى ورود به این ماه شریف و پربرکت آماده مىکنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطارى به نیازمندان، شبزندهدارى و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزهدارى و… روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهى سیراب مىکنند.
فضائل ماه رمضان
گرچه ذکر تمام فضائل ماه مبارک رمضان از حوصله این مقال خارج است؛ ولى پرداختن و ذکر برخى از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامى خالى از لطف نیست.
- برترین ماه سال: ماه مبارک رمضان به جهت نزول قرآن کریم در آن و ویژگىهاى منحصرى که دارد در میان ماههاى سالقمرى برترین است؛ قرآن کریم مىفرماید: «ماه رمضان ماهى است که قرآن براى هدایت انسانها در آن نازل شده است.» پیامبر گرامى(ص) درباره ماه رمضان مىفرماید: «اى مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما روى آورد، ماهى که نزد خدا از همه ماهها برتر و روزهایش بر همه روزها و شبهایش بر همه شبها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهى است که شما در آن به میهمانى خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفتهاید، نفسهاى شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است…. بهترین ساعاتى است که خداوند به بندگانش نظر رحمت مىکند… .»
- نزول کتب آسمانى در این ماه: تمام کتب بزرگ آسمانى مانند: قرآن کریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق(ع) مىفرماید: «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.»
- توفیق روزه: در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزهدارى را به بندگانش داده است؛ «پس هر که ماه [رمضان] را درک کرد، باید روزه بگیرد.» انسان افزون بر جنبه مادى و جسمى، داراى بُعد معنوى و روحى هم هست و هر کدام در رسیدن به کمال مطلوب خود، برنامههاى ویژه را نیاز دارند، یکى از برنامهها براى تقویت و رشد بُعد معنوى، تقوا و پرهیزگارى است؛ یعنى اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوى رشد و پرورش دهد و به طهارت و کمال مطلوب برسد، باید هواى نفس خود را مهار کند و موانع رشد را یکى پس از دیگرى بر دارد و خود را سرگرم لذتها و شهوات جسمى نکند. یکى از اعمالى که در این راستا مؤثر و مفید است روزهدارى است، قرآن کریم مىفرماید: «… اى افرادى که ایمان آوردهاید! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه که بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.» برخى از فواید و فضائل روزه: الف. تقویت تقوا، پرهیزگارى و اخلاص؛ امام صادق(ع) مىفرماید: خداوند متعال فرموده: «روزه از من است و پاداش آن را من مىدهم.» حضرت فاطمه(س) مىفرماید: «خداوند روزه را براى استوارى اخلاص، واجب فرمود.» ب. مانع عذابهاى دنیوى و اخروى: امام على(ع) مىفرماید: «روزه روده را باریک مىکند گوشت را مىریزد و از گرماى سوزان دوزخ دور مىگرداند.» پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: «روزه سپرى در برابر آتش است.» ج. آرامش روان و جسم: روزهدارى روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتى روح و تندرستى جسم مىشود. پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: «روزه بگیرید تا سالم بمانید.» باز مىفرماید: «معده خانه تمام دردها و امساک [روزه ]بالاترین داروهاست.» حضرت امام باقر(ع) مىفرماید: «روزه و حج آرامبخش دلهاست.» حضرت على(ع) مىفرماید: «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکات و حدیث در روزهدارى روزههاى واجب [رمضان ]براى آرام کردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنى جانهایشان و خضوع دلهایشان حفظ مىکنند.» امروزه در علم پزشکى و از نظر بهداشت و تندرستى نیز در جاى خود ثابت شده که روزهدارى تأثیرهاى فراوانى بر آرامش روح و روان و سلامتى جسم و بدن دارد، دفع چربىهاى مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و… نمونه آن است. د. مانع نفوذ شیطان: امام على(ع) به پیامبر اکرم(ص) عرض کرد: یا رسول الله! چه چیزى شیطان را از ما دور مىکند؟ پیامبرگرامى(ص) فرمود: روزه چهره او را سیاه مىکند و صدقه پشت او را مىشکند.» بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطانهاى جنى و انسى شده و وسوسههاى آنان را خنثى مىکند. ه . مساوات بین غنى و فقیر: انسان روزهدار در هنگام گرسنگى و تشنگى، فقرا و بینوایان را یاد مىکند و در نتیجه به کمک آنها مىشتابد. حضرت امام حسن عسگرى(ع) درباره علت وجوب روزه مىفرماید: «تا توانگر درد گرسنگى را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.» و. احیاء فضائل اخلاقى حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه مىفرماید: «تا مردم رنج گرسنگى و تشنگى را بچشند و به نیازمندى خود در آخرت پىببرند و روزهدار بر اثر گرسنگى و تشنگى خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،… روزه موجب خوددارى از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحتگر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تکالیفشان رام و ورزیده کند و راهنماى آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختى، تشنگى و گرسنگى که نیازمندان و مستمندان در دنیا مىچشند پى ببرند و در نتیجه، حقوقى که خداوند در دارایىهایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند… .»
- وجود شب قدر در این ماه: شب قدر از شبهایى که برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود مىآیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین مىکنند و وجود این شب در این ماه مبارک نعمت و موهبتى الهى بر امت پیامبر گرامى اسلام(ص) است و مقدرات یک سال انسانها (حیات، مرگ، رزق و…) براساس لیاقتها و زمینههایى که خود آنها به وجود آوردهاند تعیین مىشود و انسان در چنین شبى با تفکر و تدبر مىتواند به خود آید و اعمال یک سال خود را ارزیابى کند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را براى خود رقم زند. حضرت امام صادق(ع) مىفرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.»
- بهار قرآن: نظر به اینکه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیارى دارد، در روایات اسلامى، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است؛ چنانکه حضرت امام باقر(ع) مىفرماید: «هر چیزى بهارى دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.» یک نکته! بدیهى است فضائل و ثوابهایى که براى ماه مبارک رمضان و روزهدارى ذکر شده و به برخى از آنها اشاره شد، از آنِ کسانى است که حقیقت آن را درک کنند و به محتواى آن عمل و در گفتار و کردار به کار گیرند و به آنها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامى براى روزهدارى آدابى ذکر شده و کسانى که صرفاً تلاوت قرآن مىکنند، ولى به آیات و احکام آن عمل نمىکنند و یا آن که از روزهدارى تنها رنج گرسنگى و تشنگى را مىکشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین مىبرند و ماه مبارک رمضان و فضاى معنوى آن تأثیرى بر اشخاصى بر جاى نمىگذارد، مورد نکوهش قرار گرفتهاند. چنانکه پیامبر اکرم(ص) به زنى که با زبان روزه کنیز خود را دشنام مىداد فرمود: چگونه روزهدارى و حال آنکه کنیزت را دشنام مىدهى؟! روزه فقط خوددارى از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع کارها و سخنان زشت که روزه را بىاثر مىکنند قرار داده است، چه اندکند روزهداران و چه بسیارند کسانى که گرسنگى مىکشند.» حضرت امام سجاد(ع) در دعاى حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض مىکند: به وسیله روزه این ماه یاریمان ده تا اندامهاى خود را از معاصى تو نگه داریم و آنها را به کارهایى گیریم که خشنودى تو را فراهم آورد، تا با گوشهایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به لهو و لعب نشتابیم و تا دستمانمان را به سوى حرام نگشاییم و با پاهایمان به سوى آنچه منع شده ره نسپاریم و تا شکمهایمان جز آنچه را تو حلال کردهاى در خود جاى ندهد و زبانهایمان جز به آنچه تو خبر دادهاى و بیان فرمودهاى گویا نشود… .» بنابراین، در ماه مبارک باید تمام اعضا و جوارح را از حرام دور نگه داشت و با اخلاص، توکل و توسل از اهلبیت(ع) و عمل به دستورها و احکام قرآن کریم و دورى از گناهان، انجام توبه نصوح و واقعى، عبادت، شبزندهدارى، درک فضیلت شب قدر و… فضیلت ماه مبارک رمضان را درک کرد و از آن در راستاى رسیدن به کمال حرکت کرد و باید در این ماه به گونهاى خودسازى کرد که با اتمام ماه مبارک تأثیر و فواید آن در روح و جان افراد باقى باشد و اثر آن تا ماه رمضان سال بعد ماندگار باشد.
عبادت در ماه رمضان
«… و هذا شهر عظمته و کرمته و شرفته و فضلته علی الشهور…»؛ (اقبال الاعمال/۲۴) «و رمضان، ماهی است که او را عظمت و کرامت و شرافت، و فضیلت دادی، نسبت به ماه های دیگر.» این ماه به عنوان خجسته‌ترین و بهترین ماه در اسلام شناخته می‌شود. از این ماه به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می‌شود. شب قدر شبی از شبهای ماه رمضان که از نظر مسلمانان مبارکترین شب سال می‌باشد، یکی از سوره‌های قرآن بنام ” سوره قدر ” به توصیف این شب پرداخته‌است . رسول خدا(ص) می فرماید: «اگر کسی در این ماه، یک آیه از قرآن، تلاوت کند، ثوابش مثل کسی است که در غیر ماه رمضان، یک بار قرآن را ختم کرده باشد.» ماه مبارک رمضان علاوه بر این که ماه عبودیت و بندگی، و ماه غفران و رحمت الهی است، از جهات دیگر نیز حائز اهمیت است:
ماه رمضان، ماه نزول قرآن
اولین ویژگی و امتیاز ماه مبارک رمضان، نزول قرآن کریم بر قلب نازنین پیامبر خدا(ص) برای نجات و هدایت انسان ها در این ماه پربرکت است چنانکه خدای سبحان می فرماید: «ماه رمضان، ماهی است که قرآن به عنوان راهنمایی مردم و نشانه های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن، نازل شده است.» (بقره/۱۸۵) در آیه دیگر می فرماید: «ما قرآن را در شب مبارک فرو فرستادیم.»(دخان/۲)
شب قدر و تعیین سرنوشت
دومین ویژگی که باعث فضیلت ماه مبارک رمضان شده است، قرارگرفتن شب قدر و تعیین سرنوشت، در ماه رمضان است.چنانکه در سوره قدر می خوانیم: «ما آن (قرآن) را، در شب قدر، نازل کردیم. و تو، چه می دانی شب قدر چیست؟ شب قدر ]در مقام و مرتبه[ از هزار ماه، بهتر و بالاتر است. ظاهراً مراد از قدر، تقدیر و تعیین و اندازه گیری است، خدای تعالی در آن شب، حوادث یکسال [از آن شب تا شب قدر سال آینده] را تقدیر می نماید، زنگی و مرگ، رزق ، سعادت و شقاوت و چیزهایی از این قبیل را مقدر می سازد.
امام‌باقر(علیه‌السلام) در جواب سؤال از معنای آیه «انا انزلناه فی لیله مبارکه » می فرماید: «شب قدر که همه ساله در ماه رمضان در دهه آخرش، تجدید می شود، شبی است که قرآن، جز در آن شب، نازل نشده، و آن شبی است که خدای تعالی درباره اش فرموده: «فیها یفرق کل امر حکیم» در آن شب، هر حادثه ای که باید در طول آن سال، واقع گردد، تقدیر می شود، چه خیر و چه شر، چه طاعت و چه معصیت، و چه فرزندی که قرار است متولد شود، و یا اجلی که بناست فرا رسد، و یا رزقی که قرار است (تنگ و یا وسیع) برسد، پس آنچه در این شب، مقدر شود، و قضایش رانده شود، قضایی حتمی است، ولی در عین حال، مشیت خدای تعالی در آنها محفوظ است.»
منظور امام از این که فرمود: «ولی در عین حال مشیت خدای تعالی در آن ها محفوظ است» این است که قدرت خداوند همیشه مطلق است، او هر زمان، هر کاری را بخواهد در توانش هست، هر چند قبلا خلاف آن را حتمی کرده باشد، و خلاصه حتمی کردن یک امر، قدرت مطلقه خداوند را مقید نمی کند، او می تواند قضای حتمی خود را نقض نماید هر چند که هیچ وقت چنین کاری را نمی کند.
ماه رمضان و نزول ملائکه و روح
سومین ویژگی ماه مبارک رمضان، نزول ملائکه و روح درشب قدر و ماه مبارک رمضان است. «فرشتگان و روح درآن شب به اذن پروردگارشان برای [تقدیر] هرکاری نازل می شوند، شبی است پر از سلامت [ و برکت ورحمت] تا طلوع صبح.» (قدر ۴و۵)
ماه رمضان ماه میهمانی و ضیافت الهی
نزول قرآن، وقوع شب قدر، نزول ملائکه و روح، تقدیر سرنوشت و… هرکدام مائده های آسمانی و غذاهای معنوی است و سبب شده ماه مبارک رمضان، به عنوان ماه ضیافت و میهمانی الهی، نامگذاری شود، لذا پیامبر اکرم(ص) در آستانه ماه مبارک رمضان، این گونه می فرماید: «ای مردم! ماه با برکت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است، این ماه، نزد خدا بهترین ماه است و روزهایش، بهترین روزها و شب هایش، بهترین شب ها، و ساعاتش بهترین ساعات. دراین ماه، شما به میهمانی خدا، دعوت شده اید و در زمزه بهره مندان از کرامت خداوند، قرارگرفته اید.
در این ماه نفس های شما، تسبیح خداست، و خواب شما، عبادت است و اعمال شما، پذیرفته، و دعایتان به اجابت می رسد….» امام صادق (ع) نیز به فرزندانش در مورد ماه رمضان این گونه سفارش می نماید:«جان های خود را به تلاش و کوشش وادارید؛ زیرا در این ماه، روزی ها قسمت و اجل ها نوشته می شود و در آن، نام میهمانان خدا که بر او، وارد می شوند، نوشته می گردد و درآن، شبی است که عبادت در آن، از عبادت هزار ماه بهتر است.»
با توجه به بیانات پیامبر (ص)، ماه مبارک رمضان ماه ضیافت و میهمانی است، در این ضیافت پرشکوه و بی نظیر، صاحب خانه و میزبان، پروردگار جهان و میهمانان، بندگان فقیر و محتاج خدای سبحان، هستند و غذاهای لذت بخش این سفره رنگین و منحصر به فرد مائده های آسمانی: روزه داری وچشم پوشی از لذائذ دنیوی، تلاوت قرآن، احیاء و شب زنده داری، دعا و نیایش، طلب غفران و رحمت الهی و… است و ثمره ای که انتظار می رود از این میهمانی پرشکوه و بی سابقه، عاید حال میهمانان شود، تقوای الهی است چنانکه خدا سبحان می فرماید:«ای افرادی که ایمان آورده اید، روزه بر شما نوشته شد، آن چنان که بر کسانی که قبل از شما بود، نوشته شده بود، باشد که پرهیزگار شوید.»
بدیهی است فضائل و ثواب هایی که برای ماه مبارک رمضان و روزه داری ذکر شده و به برخی از آن ها اشاره شد، از آنِ کسانی است که حقیقت آن را درک کنند و به محتوای آن عمل و در گفتار و کردار به کار گیرند و به آن ها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامی برای روزه داری آدابی ذکر شده و کسانی که صرفاً تلاوت قرآن می کنند، ولی به آیات و احکام آن عمل نمی کنند و یا آن که از روزه داری تنها رنج گرسنگی و تشنگی را می کشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین می برند و ماه مبارک رمضان و فضای معنوی آن تأثیری بر اشخاصی بر جای نمی گذارد، مورد نکوهش قرار گرفته اند. امید است که خداوند متعال توفیق عبادت و بندگی را در این ماه مبارک نصیب همه شیعیان قرار دهد.
آخرین جمعه ماه رمضان روز جهانی قدس نامیده می‌شود یک رویداد سالانه است و هرسال در کشورهای اسلامی برگذار می شود.
عید فطر که توسط مسلمانان جشن گرفته می‌شود و نشان دهنده پایان ماه رمضان و شروع ماه شوال از طلوع تا غروب خورشید است. در این عید مذهبی مسلمانان مجاز به روزه گرفتن نیستند.