سوره حمد

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ﴿۱﴾
به نام خداوند بزرگوارِ مهربان (۱)

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ﴿۲﴾
خدا را سپاس که صاحب‌اختیار جهانیان است. (۲)

الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ﴿۳﴾
بزرگوار مهربان است. (۳)

مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ﴿۴﴾
صاحب روز جزاست (۴)

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ﴿۵﴾
فقط تو را بندگی می‌کنیم و در این راه فقط از تو کمک می‌خواهیم. (۵)

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ ﴿۶﴾
ما را به راه درست زندگی ببر؛ (۶)

صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ ﴿۷﴾
راه کسانی که به آنان نعمت ویژه‌ای داده‌ای؛ همانانی که نه گرفتار خشم تو شده‌اند و نه راه را گم کرده‌اند. (۷)

اسامی سوره حمد

برای سوره حمد اسامی متعددی ذکر کرده‌اند:

1. فاتحه الکتاب: چون قرآن از سوره حمد شروع می‌شود و نیز آغاز قرائت نماز است، به این سبب «فاتحه» خوانده می‌شود.
2. ام الکتاب: چون بر سایر سوره‌ها مقدم است و عرب‌زبان‌ها به هر چیزی که مقدم بر چیزهای دیگری که تابع آن هستند باشد، «ام» می‌گویند.
3. سبع مثانی: چون سوره حمد دارای ۷ آیه است. در اینکه چرا به آن مثانی می‌گویند دو دلیل بیان کرده‌اند: اول اینکه در هر نماز واجب یا مستحب دو بار خوانده می‌شود و دوم اینکه دو بار نازل شده است.
4. شفاء: چون از رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است که فرمودند سوره حمد شفاء از هر دردی است.

محتوای سوره حمد

این سوره اساساً با سوره‌های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارند. به‌خاطر اینکه سوره‌های دیگر همه به‌عنوان سخن خدا است؛ اما این سوره از زبان بندگان است و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگاش آموخته است. آغاز این سوره با حمد ستایش پروردگار شروع می‌شود، با ابراز ایمان به مبدا و معاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه می‌یابد و با تقاضاها و نیازهای بندگان پایان می‌گیرد.

فضیلت سوره حمد

رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرمایند: «هرکس سوره حمد را بخواند، به او چنان پاداش می‌دهند که انگار دو سوم از قرآن را خوانده و بر هر مؤمن و مؤمنه صدقه داده است. همین روایت از آن حضرت به سند دیگرى نقل شده است، با این تفاوت که انگار با تلاوت سوره حمد تمام قرآن را خوانده است. امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) از رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل می‌فرمایند که خدا به من گفت: «وَلَقَدْ آتَیناک سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ.» (سوره حجر، ۸۷)

حضرت می‌فرمایند: «خدا سوره حمد را در برابر همۀ قرآن قرار داد و بر نازل کردن آن به‌خصوص بر من منّت نهاد.» بعد می‌فرمایند: «فاتحه‌الکتاب شریف‌ترین چیزى است که در گنجینه‌هاى عرش است.» سپس فرمود: «هرکه آن را بخواند، درحالى‌که محبت محمد و آل او در دلش باشد و به ظاهر و باطن آن مؤمن و پیروی فرمانش باشد، خداوند در برابر هر حرفى از آن ثوابی به او می‌دهد که هریک از آن بالاتر از دنیا با همۀ اموال و خیراتش است.»

شأن نزول سوره حمد

تعالیم سوره حمد به‌طورکلی، به دو بخش تقسیم می‌‏شود: بخشى از حمد و ستایش خدا سخن می‌‏گوید و بخشى از نیازهاى بنده. آیات این سوره در بارۀ خداوند و صفاتش، مانند ربوبیت و رزاقیت است. موضوع معاد، شناخت راه حق و درخواست رهروى آن، از دیگر مباحث این سوره است. همچنین ابراز علاقه به ادامۀ راه اولیاى الهی و اعلام بیزارى و انزجار از گمراهان و غضب‌‏شدگان موضوعات پایانی سوره حمد است.

تفسیر سوره حمد

در این بخش، تفسیر مختصری از سوره حمد ارائه می‌دهیم:

1. انسان در تلاوت سوره حمد، با «بِسْمِ اللَّهِ» از غیر خدا قطع امید مى‏‌کند. این آیه سرآغازى است براى هر کار و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما مى‌‏آموزد.
2. «رَبِّ الْعالَمِینَ» درسى است از بازگشت همۀ نعمت‌ها و تربیت همۀ موجودات به خدا و توجه به این حقیقت که همۀ این مواهب از ذات پاک الهی سرچشمه مى‌‏گیرد.
3. «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع این نکته را بازگو مى‌‏کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است و محور اصلى نظام تربیتى جهان را همین اصل تشکیل مى‌دهد.
4. «مالِک یَوْمِ الدِّینِ» غفلت از آینده را از انسان می‌زداید. این آیه در واقع توجهى است به معاد و سراى پاداش اعمال و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.
5. «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین» توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان‌ها را بیان مى‌‏کند.
6. «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» نفی ریا و شهرت‌طلبى است.
7. «إِیَّاکَ نَسْتَعین» اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الهی است.
8. «أَنْعَمْتَ» توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت‌‏ها به دست او است.
9. انسان با گفتن «اهْدِنَا» رهسپارى در راه حق و درست را درخواست مى‏‌کند.
10. در «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» هم‌بستگى خود را با پیروان حق اعلام مى‌‏کند. به بیان روشن‌تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت‌ها همه از سوى او است! سرانجام آخرین آیۀ این سوره، ترسیم واضح و روشنى است از صراط مستقیم، راه کسانى که مشمول نعمت‌هاى او شده‌‏اند، و این راه از راه غضب‌‏شدگان و گمراهان جدا است. 
11. سرانجام جملۀ «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «لَا الضَّالِّینَ» بیزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى‌‏دارد.

در پایان باید گفت، این روایت از پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است. خداوند متعال فرمود: «من سوره حمد را میان خود و بنده‌ه‏ایم تقسیم کردم. نیمى از آن براى من و نیمى از آن براى بندۀ من است. بندۀ من حق دارد هرچه را مى‌‏خواهد از من بخواهد.» هنگامى که بنده مى‏‌گوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند بزرگ مى‌فرماید: «بنده‏‌ام به نام من آغاز کرد و بر من است که کارهاى او را به آخر رسانم و در همه حال او را پربرکت کنم.»

هنگامى که مى‏‌گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، خداوند می‌فرماید: «بنده‌‏ام مرا حمد و ستایش کرد و دانست نعمت‌هایى را که دارد از ناحیۀ من است و بلاها را نیز من از او دور کردم. گواه باشید که من نعمت‌هاى سراى آخرت را بر نعمت‌هاى دنیاى او مى‌‏افزایم و بلاهاى آن جهان را نیز از او دفع مى‌‏کنم؛ همان‌گونه که بلاهاى دنیا را دفع کردم.» هنگامى که مى‏‌گوید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند مى‏‌گوید: «بنده‏‌ام گواهى داد که من رحمان و رحیمم. گواه باشید بهرۀ او را از رحمتم فراوان مى‏‌کنم و سهم او را از عطایم افزون مى‌‏سازم.»

زمانی که می‌گوید: «مالِک یَوْمِ الدِّینِ»، او مى‌فرماید: «گواه باشید همان‌گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب، حسابش را آسان مى‏‌کنم، حسناتش را مى‌پذیرم و از گناهان و خطاهایش می‌گذرم.» وقتی مى‌گوید: «إِیَّاک نَعْبُدُ»، خداوند بزرگ مى‌گوید: «بنده‌‏ام راست مى‏‌گوید. تنها مرا پرستش مى‌کند. من شما را گواه مى‌‏گیرم بر این عبادت خالص. ثوابى به او مى‏‌دهم که همۀ کسانى که مخالف این بودند، به حال او غبطه خورند.»

هنگامى که مى‏‌گوید: «إِیَّاک نَسْتَعِینُ»، خدا مى‌‏گوید: «بنده‌‏ام از من یارى جسته و تنها به من پناه آورد. گواه باشید من او را در کارهایش کمک مى‌‏کنم، در سختی‌ها به فریادش مى‌‏رسم و در روز پریشانى دستش را مى‌گیرم.» هنگامى که مى‏‌گوید: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ …» (تا آخر سوره)، خداوند مى‏‌گوید: «این خواستۀ بنده‌‏ام برآورده است و او هرچه مى‌خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد. آنچه امید دارد، به او مى‌بخشم و از آنچه بیم دارد، ایمنش مى‌‏سازم.»

لازم به ذکر است که نرم‌افزار نسیم رضوان شامل بخش قرآن است و می‌توان همۀ سوره‌ها از جمله متن، ترجمه، تفسیر و صوت سوره حمد را در آن مشاهد کرد.